تاریخ‌نگاری امام‌علی شیعیانسیره امام علی علیه‌السلام و زندگانی سیاسی آن حضرت از سقیفه تا شهادت ، قبل از همه مورد توجه اصحاب نزدیک وی قرار گرفت و به ویژه اخباریان کوفه آثار تاریخی بسیاری در قالب تک نگاشتهای خبری تألیف کردند. فهرست مندرجات۱.۱ - کتاب سلیم ۱.۲ - شهرت کتاب سلیم ۱.۳ - محتوای کتاب سلیم ۲ - تاریخ‌نگاری شیعیان ۲.۱ - عبیداللّه بن ابی رافع ۲.۲ - اصبغ بن نباته ۲.۳ - جابربن یزید جعفی ۳ - ابان بن تغلب ۳.۱ - مؤمن الطاق و هشام بن حکم ۳.۲ - عبداللّه بن ابراهیم جعفری ۳.۳ - حسن بن علی بطائنی و ابوعیسی ورّاق ۳.۴ - علی بن مَهزیار ۳.۵ - ابوجعفر برقی ۳.۶ - ابوعبداللّه محمد بن خالد ۳.۷ - ابن فضال ۳.۸ - محمد بن زکریا بن دینار ۳.۹ - عبداللّه بن حسین قُطرُبُلّی ۴ - سرگذشت خلفا ۵ - تاریخ‌نگاری حکومت علویان ۶ - آثار درباره زیدیان یمن ۷ - آثار سایر مورخین ۷.۱ - ابن عمار ۷.۲ - احمد بن عبدالعزیز جوهری ۷.۳ - عبدالعزیز بن یحیی جَلودی ۷.۴ - شاگردان جلودی ۷.۵ - ابن عقده ۷.۶ - ابوطالب انباری ۷.۷ - احمد بن ابراهیم و عیسی بن مهران ۷.۸ - ابن بابویه ۷.۹ - شیخ مفید ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - نخستین تألیف شیعی۱.۱ - کتاب سلیمابن ندیم کتابی را که سُلَیم بن قیس هلالی (متوفی ح۷۶)، صحابی امام علی علیه‌السلام و از اخباریان کوفه، نوشته و به کتاب سلیم بن قیس مشهور است، نخستین تألیف شیعی [۲]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۷۵.
دانسته و نجاشی از آن در آثار طبقه نخست راویان و محدّثان یاد کرده است. [۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
کتاب سلیم را کسانی چون ابان بن ابی عَیّاش و ابراهیم بن عمریمانی از او روایت کرده اند. [۴]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۷۵.
[۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۸۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۱.۲ - شهرت کتاب سلیمکتاب سلیم با وجود تردیدهایی که در اصالت آن یا صحت پاره ای روایات آن ابراز شده، [۷]
محمد بن محمد مفید، الافصاح فی الامامة، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰، قم ۱۴۱۳ الف.
[۸]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۲، ص۲۱۶ـ۲۱۷، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
[۹]
خوئی، ج۸، ص۲۱۸ـ۲۲۷.
[۱۰]
تستری، ج۵، ص۲۳۲ـ۲۳۹.
در سده های متوالی تا به امروز در بین محدّثان و مورخان شهرت و تداول داشته است. ۱.۳ - محتوای کتاب سلیماین اثر اطلاعات ارزشمندی در باره رویدادهای پس از رحلت پیامبر، احادیثی در فضایل حضرت علی و اهل بیت علیهم‌السلام، و حوادث دوره نخست خلافت تا صلح امام حسن دارد. [۱۱]
سُلَیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس، چاپ محمدباقر انصاری زنجانی خوئینی، قم ۱۳۷۸ ش
۲ - تاریخ‌نگاری شیعیان۲.۱ - عبیداللّه بن ابی رافعکتابهایی مانند قضایا امیرالمؤمنین و تسمیة مَن شهد مع امیرالمؤمنین الجمل و صِفّین و النهروان تألیف عبیداللّه بن ابی رافع ، صحابی خاص و کاتب علی علیه‌السلام، [۱۲]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
از قدیم‌ترین تک نگاشت‌ها بوده است و اکنون در دست نیست. ۲.۲ - اصبغ بن نباتهروایات اَصبَغ بن نُباته ، صحابی وفادار امام علی، در باره جنگ‌های جمل و صفین و مقتل امام علی [۱۳]
نصر بن مزاحم، وقعه صفّین، ج۱، ص۳۲۲، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
[۱۴]
نصر بن مزاحم، وقعه صفّین، ج۱، ص۴۰۶، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
[۱۵]
نصر بن مزاحم، وقعه صفّین، ج۱، ص۴۴۲ـ۴۴۳، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
[۱۶]
محمد بن محمد مفید، کتاب الامالی، ج۱، ص۳۵۱، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳.
[۱۷]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۴۸، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
[۱۸]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۶۳، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
می تواند نشانه وجود کتابهایی با این عناوین باشد. وی ظاهراً کتابی نیز به نام مقتل الحسین داشته است [۱۹]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۸، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۲.۳ - جابربن یزید جعفیجابر بن یزید جُعفی (متوفی ۱۲۸)، فقیه و اخباری کوفه و از اصحاب خاص امام باقر و امام صادق ، دو کتاب به نامهای الجمل و صفّین داشته [۲۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که روایاتی از آنها در واقعه صفّین نصر بن مُزاحم [۲۱]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۵۶۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید به روایت ابومِخنَف [۲۲]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۱۱ـ۱۳، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
باقی مانده است. جابر کتابهایی نیز به نامهای النهروان، مقتل امیرالمؤمنین، مقتل الحسین [۲۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و حدیث الشوری به روایتِ عَمْرو بن میمون [۲۴]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
تألیف کرده بوده است. ۳ - ابان بن تغلباَبان بن تَغلِب بَکری (متوفی ۱۴۱)، فقیه و محدّث و قاری و لغوی بزرگ و از اصحاب نزدیک امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام، کتابهایی مانند الفضائل و صفّین تألیف کرد. [۲۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۰ـ۱۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۳.۱ - مؤمن الطاق و هشام بن حکماز دیگر اصحاب ائمه علیهم‌السلام که ضمن شهرت و تبحر در کلام، تک نگاشت‌هایی تاریخی در باره جنگ جمل و حکَمَین پدید آوردند، مؤمن الطاق (متوفی ح۱۶۰) و هشام بن حَکَم (متوفی ح۱۹۰) بودند. [۲۷]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲۸]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۵، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۲۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۳۳ـ۴۳۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۳.۲ - عبداللّه بن ابراهیم جعفریاز عبداللّه بن ابراهیم جعفری (سده دوم) که تألیفاتی در باره برخی قیام‌های علویان داشته، [۳۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
روایاتی در مقاتل الطالبیّین ابوالفرج اصفهانی باقی است. [۳۲]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، ج۱، ص۴۰۳ـ۴۰۴، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹.
[۳۳]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، ج۱، ص۴۴۳، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹.
۳.۳ - حسن بن علی بطائنی و ابوعیسی ورّاقدر نیمه اول سده سوم حسن بن علی بطائنی (محدّث کوفی و از سران واقفه) و همچنین ابوعیسی ورّاق (متکلم بزرگ) کتابهایی مانند الفتن یا الملاحم، و السقیفه تألیف کردند. [۳۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۷۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۶]
محمد بن محمد مفید، الافصاح فی الامامة، ج۱، ص۲۰۷، قم ۱۴۱۳ الف.
۳.۴ - علی بن مَهزیارعلی بن مَهزیار اهوازی (متوفی ح۲۵۰)، راوی برجسته و از اصحاب خاص امام رضا و امام جواد علیهماالسلام، آثاری در باره زندگینامه شیعیان خُلّص مانند اسلام سلمان الفارسی و وفاة ابی ذرّ، و همچنین حدیث بدر و الانبیاء پدید آورد. [۳۷]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۸۸ ـ ۸۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۳.۵ - ابوجعفر برقیاز تألیفات بسیار ابوجعفر برقی اکنون تنها یازده بخش از مهم‌ترین کتاب او، المحاسن [۳۸]
ابوجعفر برقی، المحاسن، چاپ محدّث، قم (تاریخ مقدمه ۱۳۳۱).
، که مشتمل بر مباحث گوناگون اخلاقی و کلامی و تاریخی بوده، باقی است. این کتاب بخش‌هایی با عناوین «الطبقات»، «الرجال»، «الخصائص»، «التاریخ»، «الانساب»، «اخبار الامم»، «المغازی» و «البلدان و المساحة» داشته است. [۳۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۷۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۴۰]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۷۶ـ۲۷۷.
[۴۱]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۳.۶ - ابوعبداللّه محمد بن خالدپدر احمد، ابوعبداللّه محمد بن خالد، نیز کتابهایی در تاریخ مانند حروب الاوس و الخزرج نوشته بوده است. [۴۲]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۳۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۳.۷ - ابن فضالآثار ابن فضّال جنبه‌هایی از سیره پیامبر و قصص پیامبران و بنی اسرائیل و رجال را دربرمی گیرد. [۴۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۷ـ ۲۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۳.۸ - محمد بن زکریا بن دینارمحمد بن زکریا بن دینار غَلّابی (متوفی ۲۹۸) تک نگاشت‌هایی، بیشتر در شرح دوران خلافت امام علی و زندگانی حضرت فاطمه و مقتل امام حسین، داشته است. [۴۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۴۶ـ ۳۴۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۳.۹ - عبداللّه بن حسین قُطرُبُلّیابومحمد عبداللّه بن حسین قُطرُبُلّی، کاتب و ادیب نامدار و از یاران امام عسکری ، از نسل آخرین صحابه است و التاریخ را تألیف کرد. [۴۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۳۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۴ - سرگذشت خلفاسرگذشت خلفا موضوع پاره ای تألیفات تاریخی بود چنان‌که محمد بن مسعود عیاشی (متوفی ح۳۲۰)، فقیه و محدّث و مفسر امامی سمرقند ، کتابهایی با عنوان سیره ابی بکر، سیره عمر، سیره عثمان و سیره معاویه نوشت. [۴۶]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۴۶.
[۴۷]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۵۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۵ - تاریخ‌نگاری حکومت علویاناز اواخر سده سوم به بعد، و در پی تأسیس حکومت علویان زیدی در طبرستان ، تألیفاتی از جمله در موضوعات کلامی و تاریخی به قلم نویسندگان زیدی آن سامان یا بر اساس آثار آنان پدید آمد. بخش‌هایی از متون راجع به تاریخ حکومت علویان و تراجم پیشوایان زیدی در مناطق جنوبی دریای خزر از سده سوم تا اوایل سده هفتم اکنون در دست است (چاپ مادلونگ، بیروت ۱۹۸۷). این متون برگرفته از این آثار است: المَصابیح ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنی (متوفی اواسط سده چهارم)؛ الافادة فی تاریخ الائمة السادة ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن حسین (متوفی ۴۲۴) شاگرد ابوالعباس حسنی؛ جَلاءالابصار تألیف حاکم ابوسعد محسِّن بن محمد جُشَمی بیهقی (متوفی ۴۹۴)؛ نامه مورخ ۶۰۷ از یوسف بن ابی الحسن جیلانی (فقیه زیدی لاهیجان) به عمران بن حسن بن ناصر عُذری هَمْدانی (فقیه زیدی یمن)؛ الرسالة العالمة بالادلّة الحاکمة تألیف امام المنصور باللّه عبداللّه بن حمزه (متوفی ۶۱۴)؛ الحدائق الوَردیة فی مناقب الائمة الزیدیة اثر حُمَید بن احمد مُحلِّی (متوفی ۶۵۲)، و قسمتی از بخش چهارم روضة الاخبار و کنوز الاسرار تألیف ابومحمد یوسف بن محمد حَجوری (تألیف در ۶۲۷) که شرح وقایع تاریخ اسلام با احتوا بر شرح حال امامان زیدی و عمدتاً برگرفته از المصابیح ابوالعباس حسنی است. ۶ - آثار درباره زیدیان یمندرباره زیدیان یمن نیز آثاری تألیف شد که از نخستین آنها شرح حال‌هایی است که در حدود سال ۳۰۰ نوشته شده است، از جمله: سیرة الامام الهادی و الصدق امین المؤمنین الهادی الی الحق در سرگذشت پایه گذار حکومت امامان زیدی یمن، و مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲) هر دو از ابوجعفر محمد بن سلیمان کوفی، سردار زیدی، که از آنها نسخه‌هایی باقی است [۴۸]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۲، ص۲۰۸ـ۲۰۹، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
و نیز سیرة الهادی تألیف علی بن محمد بن عبیداللّه علوی. [۴۹]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۲، ص۲۰۹، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۷ - آثار سایر مورخین۷.۱ - ابن عمارابن عَمّار احمد بن عبیداللّه ثقفی (متوفی ۳۱۴ یا ۳۱۹)، مورخ و ادیب کوفی، تک نگاشتهای متعددی مانند المُبیِّضة در مقاتل طالبیان، الزیادات فی اخبار الوزراء در تکمیل اخبارالوزراء ابن جرّاح محمد بن داوود (متوفی ۲۹۶) و نیز آثاری در شهادت حُجر بن عَدی و مثالب معاویه و قیام عبداللّه طالبی نوشته بود. از این کتاب‌ها اکنون نشانی در دست نیست، اما شاگرد ابن عمّار، ابوالفرج اصفهانی، در الاغانی [۵۰]
فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الاصفهانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۹۲، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
و مقاتل الطالبیـّین [۵۱]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، ج۱، ص۱۶۲، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹.
[۵۲]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، ج۱، ص۱۶۵، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹.
و نیز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه [۵۳]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۵ ـ۶، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
[۵۴]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۸، ص۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
[۵۵]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۴۷، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
[۵۶]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۴۹، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
روایات بسیاری از او آورده اند. ۷.۲ - احمد بن عبدالعزیز جوهریاز کتاب مهم السقیفة و فدک اثر احمد بن عبدالعزیز جوهری (متوفی ۳۲۳)، ادیب و اخباری بصره و بغداد و از شاگردان محمد بن زکریا غلاّبی، که برخی او را بخطا در شمار نویسندگان شیعی یاد کرده اند [۵۷]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۶، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۵۸]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱۰، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
[۵۹]
محمد بن یحیی صولی ، اخبارالراضی باللّه و المتقی للّه ، ص۶۴، چاپ هیورث دن ، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
، قطعاتی در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید [۶۰]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱۰ـ۲۳۴، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
باقی مانده که تدوین و منتشر شده است. [۶۱]
چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
ابوالفرج اصفهانی، شاگرد ابوبکر جوهری، روایات بسیاری از او در الاغانی [۶۲]
فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الاصفهانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
و مقاتل الطالبیـّین [۶۳]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۳۷، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۶۴]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۳۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
آورده است. ۷.۳ - عبدالعزیز بن یحیی جَلودیاز تألیفات و تک نگاشتهای بسیار عبدالعزیز بن یحیی جَلودی (متوفی ۳۳۲)، اخباری و پیشوای امامیه بصره ، [۶۵]
ابن ندیم، ج۱، ص۱۲۸.
[۶۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۶۷]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۱۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
چیزی باقی نمانده است. ۷.۴ - شاگردان جلودیشاگردان جلودی در بصره کتاب‌های تاریخی متعددی تألیف کردند: ابوعلی صولی احمد بن محمد (زنده در ۳۵۳) کتابی بزرگ به نام اخبار فاطمه تألیف کرد [۶۸]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۶۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۸۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که ابن شهر آشوب از آن استفاده کرده است [۷۰]
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۳۳۱، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
[۷۱]
ج ۳۳۳، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
[۷۲]
ج ۳۳۷، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
ابوبِشرعَمّی احمد بن ابراهیم (متوفی پس از ۳۵۰) نیز تألیفاتی داشته که باقی نمانده است، از جمله تک نگاشت او اخبار صاحب الزَنج که حاوی گزارش‌هایی مهم و دست اول، با استفاده از اطلاعات جدّش مُعَلّی و کتابی به همین نام از عموی خود اسد بن معلّی عمّی، اخباری امامی بصره، بوده است. [۷۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۹۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۰۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷۵]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۷.۵ - ابن عقدهروایات بسیاری از تک نگاشتهای تاریخی ابن عُقده ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید هَمْدانی (متوفی ۳۳۳)، محدّث بزرگ زیدی، [۷۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۷۷]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۹۴ـ ۹۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
در آثار ابوالفرج اصفهانی، مورخ و ادیب زیدی، [۷۸]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۹۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
آمده است. [۷۹]
ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، ج۱۲، ص۲۱۵ـ۲۱۷، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بیروت.
[۸۰]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، ج۱، ص۱۶۴، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹.
ابوالفرج اصفهانی پاره ای از روایات استاد خود، ابوالحسن جَوّانی علی بن ابراهیم بن محمد، را که اخباری و محدّث بود [۸۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۲ـ۲۶۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
ثبت کرده است. ۷.۶ - ابوطالب انباریاز تألیفات ابوطالب انباری (متوفی ۳۵۶) و ابوالجیش بلخی (متوفی ۳۶۷) با نامهای فدک و اخبار فاطمه [۸۲]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۸۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۲۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نشانی در دست نیست. ۷.۷ - احمد بن ابراهیم و عیسی بن مهرانکتابهای تاریخی احمد بن ابراهیم بن ابی رافع صَیمری (متوفی نیمه دوم سده چهارم)، محمد بن حسن طوسی (متوفی ۴۶۰) فقیه و متکلم نامور امامی، و عیسی بن مهران مُستَعطِف [۸۴]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۸۵]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۱۶، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۸۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۶۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش. محمدباقر حجتی ، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه‌های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، در یادنامه شیخ طوسی ، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی ، ج ۳، مشهد: دانشگاه فردوسی ، ۱۳۵۴ش ؛
به دست ما نرسیده است. ۷.۸ - ابن بابویهاز میان تک نگاشتهای تاریخی ابن بابویه محمد بن علی بن حسین قمی [۸۷]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۰ـ۳۹۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نیز تنها عیون اخبارالرضا در شرح احوال و اخبار امام هشتم باقی است که شیوه روایی دارد. ۷.۹ - شیخ مفیدکتاب الجَمَل و النُصرة لسیّد العِترة فی حرب البصرة تألیف شیخ مفید محمد بن محمد بن نُعمان عُکبَری بغدادی (متوفی ۴۱۳)، متکلم بزرگ و فقیه و محدّث ناقد امامی، اوج تک نگاشتهای خبری در تاریخ نگاری شیعی است. جنگ جمل به منزله نخستین جنگ میان مسلمانان ، که منشأ برخی احکام فقهی مانند قِتال اهل بَغی و نیز مباحث کلامی گردید، موضوع این اثر مهم و مفصّل است. کتاب الجمل مرکّب از دو بخش کلامی و تاریخی و نماینده کتابهایی است که اکنون در دست نیستند. افزون بر این، مؤلف اخبار و روایات را با نظمی منطقی و ضمن رعایت امانت، نقد و تحلیل کرده و با پرهیز از تعصب به ریشه یابی حادثه و نتیجه گیری پرداخته است. [۸۸]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۸۹]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۴۲۳، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱. (۲) ابن ندیم. (۳) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۴) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش. (۵) ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بیروت. ) ۶) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹؛ (۷) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم. (۸) فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الاصفهانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۹) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۱۰) نصر بن مزاحم، وقعه صفّین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴. (۱۱) محمد بن محمد مفید، الافصاح فی الامامة، قم ۱۴۱۳ الف. (۱۲) محمد بن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳. (۱۳) محمد بن محمد مفید، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ ش. (۱۴) خوئی. (۱۵) تستری. (۱۶) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۷. |